تانری تورکو قوروسون

بو چاغلاردا و یا داها اوّللر ساقا – قامر بویلارینین ایچیندن بعضیلرینین تیرسئن، یاخود باشقا پروتوائتروسک بویلاری ایله علاقه­سی یارانا بیلردی. واختیله فلورئنسییالی موناخ ماریانو (monax Mariano) ائتروسکلار حاققیندا یازدیغی تراکتاتدا اؤزللیکله وورغولاییردی کی، نوح اوغوللاری یئر یوزونه یاییلاندا قامر (قومئر) ائترورییادا مسکونلاشدی.[2] ائتروسک و قامر کاتاکومب دفن عادتلرینین اوخشارلیغی دا آرتیق عالیملرین دیقّتینی جلب ائتمیشدیر. بئله­لیکله، ائتروسک و ساقا – قامر بویلاری آراسیندا اوخشار دوروملارین اولماسینی سرگیلَیَن بیرباشا و دولایی بلگه­لرله تانیشلیق بو یؤنده آراشدیرمالارین داوام ائتدیریلمه­سینه زمین یارادیر.

ائتروسکلارین دینی گؤروشلریله باغلی قلادیاتور گَلَنه­یی سونرالار رومالیلاردا ماهییتینی دییشیب، لاکین هئرودوتون ساقا یاس تؤره­نی و اسیرلردن بیرینی قوربان وئریلمه­سی حاققیندا وئردیی بلگه­لری اوخویاندا، بیر طرفدن ائتروسک قلادیاتور دؤیوشونده مغلوب اولانین قوربان وئریلمه­سی یادا دوشورسه، دیگر طرفدن ده ساقا – تورک گَلَنه­یینده باسیریق اطرافیندا دیکَلَن بالباللار  گؤز اؤنونه گلیر. بئله کی، هر اوچ دورومدا باسیریقدا یاتان آداما اوبیری دونیادا خدمت ائده­جک انسان قوربانی (اونو تمثیل ائدن بالبالی) عینی مقصد داشییردی.

بیزانس قایناغیندا بیر بلگه­یه گؤره، گؤی­تورک خاقانینین اسکیت حرفلریله یازیلمیش مکتوبونو بیزانسدا ترجمه­چی اوخوموشدور.[3] دئمه­لی، گؤی­تورک رونیک یازیسینین ساقا (اسکیت) حرفلری آدلانماسی گَلَنه­یی حله گؤی­تورکلر چاغیناجان قالمیشدی.

ائتروسک سویلو وئرگیلی دوغما یوردو مانتویا (Mantuya) یؤنه­لیک بئله سؤیله­ییر کی، اورادا اوچ آیری – آیری سویون هر بیریندن دؤرد اوروق واردی.[4] اونلارا داها تَپَرلی ائتروسکلارین رهبرلیک ائتمه­سینی ده وورغولایان شاعرین بو دئییمی، گؤرونور، ائترورییادا یاییلمیش 12 – لییک (4*3) سیستئمیله باغلیدیر. ایچ و دیش اوغوزلار دا 12 (4*3) بویا آیریلیردی.

قدیم تورک تؤره­سینه گؤره، هر تورک بویو ائل (دولت) قورا بیلمزدی. ائل قورما امتیازی بوز اوکلارا وئریلمیشدی. اوچ اوقلار دا اونلارا تابع اولمالی ایدی. آرابیر بو تؤره پوزولوردو و اوندا تورک بویلاری آراسیندا مناسبت ده پوزولور، دَره­بَی­لیکلر میدانا چیخیر، اعتمادسیزلیق یارانیردی. اونا گؤره قدیم تورک توپلوموندا " ائل پوزولار، تؤره پوزولماز" دئییمی واردی، تؤره قودسال ساییلیردی. ائل قورما صلاحیتی اولان بویلارین سیراسیندا قایی بویو باشدا گلیر.

ک­د­ق (KDQ) – دا حاکمییتین یئنیدن قایی بویونا قاییداجاغی وورغولانیر، چونکی اوغوزلارین بوز اوک قولوندان اولان قایی بویو تورک ائل قورومونو گَلَنه­یینه گؤره قدیم چاغلاردان دولت قوروب اونو اداره ائتمه حقوقو قازانمیشدی. عثمانلی خاندانی سوی کؤکونو بو بویا باغلاسادا، اصل قایی کؤکنلی گوندوز آلپین سویوندان اولانلار، اؤزللیکله قاراکئچیلی تورکمنلر دوغو و گونئی – دوغو بؤلگه­لره چکیلمیش، آموجا سویو ایسه بالکانلارا سورگون اولونموشدور.[5]

اوغوزنامه گَلَنه­یی بوز اوق بویلارینین ایچینده گون خانین سویوندان قایی بویونو ائل (دولت) قورماق حقوقو اولماسینی وورغولاییر و بو بویون دامغاسینی IYI و IVI کیمی وئریر. بو دامغایا قایی بویونون کؤچ ائتدیی یئرلرده راست گلمک اولور. بیر ساقا کورقانیندان (م.اؤ. 6 عصر) چیخان آلتون ساداغین اوزه­رینده مارال قابارتماسی وار. مارالین بویوندا قایی بویونون دامغاسی ناخیش کیمی سیرالانمیشدیر:

تاریخی قایناقلاردا آدی چکیلن کایساک (kaysak) بویلارینین قازاخ – قیرغیز خالقلارینین تشکّولونده اؤنملی یئری اولموشدور. بو بوی آدینین ترکیبینده کایی (قایی) و ساک (ساقا) ائتنونیملری گؤرونور.[6] اولسون کی، هئرودوتون باش – ائل* آنلامیندا ائل­بَیی ساقالاری basileyi skithai آدلاندیریلماسی دیش اوغوزلارین (ساقالارین) اورتا آسیاداکی کایساک بویلارینی دا بیلدیریردی، چونکی قایی بویو ائل­بَیی استاتوسوندا اولان بویلاردان ایدی. گؤرونور، ساقاستاندا (ایندیکی سیستان) اورتایا چیخان کای (کئی – خسرو، کئی – قباد، کئی کاووس) و ائتروسکلاردان لاتینلارا کئچن قای تیتولو قدیم ائتنوسوسیال تورک گَلَنه­ییله باغلیدیر. رومادا قای سلاله­سینین و روما امپئراتورو قای یولی سئزارین اؤزونو ترویالی ائنئیین سویوندان سایماسی تورک – ائتروسک باغی باخیمیندان اؤنملی تاریخی بلگه­دیر.

ماراقلیدیر کی، 251 – ده امپئراتور اولموش ایکی قارداشدان بیری ائتروسک، دیگری کایی سوی آدی ایله قئید اولونور، حالبوکی هر ایکیسی روما امپئراتورو دئسیوسون (Deciusun) اوغلو ایدی:

Imperator Caesar Quintus Herennius Etruscus Messius Decius Augustus; Imperator Caesar Caius Valens Hostilian Messius Quintus Augustus.

 ائتروسک – ساقا پارالئل­لری سیراسیندا هئرودوتون قلمه آلدیغی تراسپی (تیراس-پی) بوی آدی، تارگیتای شخص آدی ائتروسکلاردا تیرسئن بوی آدی و تارخئتیی شخص آدی کیمی قارشیمیزا چیخیر. بو سیرایا پئلئک آدینی دا علاوه ائتمک اولار. بئله کی، بیر ائتروسک ائپیتافییاسیندان Pelek klan (Pelek oğlu) سؤزلری واردیر. پالاک (Palak) شخص آدینا ساقا ائل­بَییلریندن بیرینین آدیندا راست گَلیریک. حتّی م.اؤ. 2 عصرده یاشامیش بو ساقا ائل­بَیینین آتلی هئیکلی قالمیشدیر:

پئلئک//پئلئگ آدینین آنلامی تورات­دا بئله ایضاح اولونور کی، ابراهیم پیغمبرین اولو بابالاریندان بیری پئلئک آدلانیردی و اونون واختیندا تورپاقلار یئنیدن بؤلوندو.[7] گؤروندویو کیمی، صحبت بورادا بؤلونمکدن گئدیر و پئلئک آدینین "بؤلَک" آنلامی داشیماسی آیدینلاشیر. لاکین ائتروسک – ساقا آدی کیمی بلگه­لره دوشن پئلئک//پالاک آدی قدیم تورکجه­ده­کی بالاق و یا "ارمغان" آنلامیندا اولان بئلئک سؤزوندندیر.

علمی ادبیاتدا skith (saqa) صنعتی کیمی دَیَرلندیریلَن آنیمال استیل (animal stil (añ üslubu)) موتیولرینده اینجه ذوقله وئریلمیش )حیوان (  añشکیلی، فیقورو گَرگین دورومو ایله سئچیلیر. بوراداکی دینامیک حرکت ائله اوستالیقلا استیلیزه اولونور کی، اونو باشقا صنعت اثرلریله دولاشیق سالماق ممکن دئییل. ساقا – تورک بویلارینا مخصوص añ üslubunda حاضیرلانمیش صنعت اثرلرینین، بو اوصولو خاص موتیولرین ائترورییادا اورتایا چیخماسی آچیق گؤستَریر کی، همین بویلاردان ائتروسک توپلومونا قاتیلانلار واردی.

بو ائتروسک قریفونو ایله ساقالارا عاید پازیریق خالیسیندا اولان قریفون سانکی بیر صنعتکارین اَلیندن چیخمیشدیر.[8] آلتایدا تاپیلان پازیریق خالیسینین م.اؤ. 5 عصرده قاراباغدا توخوندوغونو یازان آلمان خالچا شناسلاری حاقلیدیر. او چاغدا آذربایجانداکی ساقا دولتی داغیلسادا، سونرالار اونون یئرینده یارانمیش آلبان ائلینده ساقا بویلاری یاشاییردی و آلبان چاغیندا یارانمیش سو قابلاری ایله ائتروسک سو قابلاری آراسینداکی بنزَرلیک داها قدیم گَلَنه­یه باغلانیر.

 گؤروندویو کیمی، ائتروسک و تورک (ساقا – قامر) باغی آدی معیشت نسنه­لری اولان سو قابلاری فیقورلارینین مقایسه­سی ایله ده اورتایا چیخیر. بئله بلگه­لری تصادفی اوخشارلیق سایماق اولاردی، لاکین باشقا صنعت اؤرنکلَرینین، اؤزللیکله آن اوصلوبونو (añ üslubunu) عکس ائتدیرن صنعت اثرلری آراسینداکی بنزَرلیی ایسه گؤزآردی ائتمک ممکن دئییل، چونکی ساقالارا عاید بو اوصلوبون اؤن آسیا منشألی اولماسی آرتیق علمده موباحثه دوغورمایان مسئله­دیر. بودا نظره آلینمالیدیر کی، ایندی­یه­جن ساقا – تورک صنعتی ساییلان añ üslublu اؤرنکلرین تحلیلینده ائتروسک بلگه­لری کناردا قالمیشدیر.

وئریلن بو اؤرنکلردن ده گؤروندویو کیمی، عینی موتیو، عینی قریفون اؤن آسیادان بیر اوجو آلتایا، بیر اوجو ایتالیا، بیر اوجو آزاق – قارادنیز یاخالاریندا اورتایا چیخان نسنه­لر اوزه­رینده­دیر. تاریخی قایناقلار رسم اثرلری آت اوزه­رینده دؤیوشچونون چئوریلیب گئری اوخ آتماسی موتیوینی ائتروسک – تورک باغی کیمی قارشیمیزا چیخاریر. بئله کی، بئله ساواش تاکتیکاسی یالنیز ساقا – قامر، هون، کومان، و سایر تورک آتلیلارینا مخصوص اولان بیر اوصولدور و بونون ائتروسک صنعتینده ده اؤزونو گؤستَرمه­سی تورک – ائتروسک علاقه­لری باخیمیندان چوخ اؤنملی، هم ده توتارلی بیر تاریخی بلگه­دیر. ائتروسکلارا ساقا – قامر بویلاری آراسیندا اولان علاقه­نی داها قدیم میفولوژی بلگه­لر ده اورتایا چیخاردیر.